مقاله زیر در مورد تامین مالی و پول در دو بخش تهیه شده است و سعی دارد تا روش های اجرایی و مناسبی را مطرح نماید که در کشورهای دنیا در حال بهره برداری است و در ایران نیز قابلیت اجرایی را دارد.
- بخش اول شامل؛ دسته بندی بنگاه های اقتصادی ایران ، نقش بنگاه های اقتصادی کوچک و متوسط در اقتصاد ایران، وضعیت فعلی تامین مالی بنگاه های اقتصادی ایران
- بخش دوم شامل؛ راه کارهای تامین مالی و حمایت از بنگاههای کوچک و متوسط، بهترین روش برای بهبود وضعیت بنگاه های کوچک و متوسط در شرایط فعلی.
صاحبان بنگاه های اقتصادی ایران در شرایط فعلی و برای رفع مشکل نقدینگی خود، در جستجوی بهترین روش های تامین مالی از بازار پول و سرمایه هستند. عدم شناخت ابزارهای تامین مالی و نبود برنامه ریزی روی بازار سرمایه باعث شده است که اتکای ساختار مالی بنگاه ها بیشتر به منابع بانکی و بازار پول باشد.
بخش اول
انواع بنگاه های اقتصادی ایران
بنگاههای اقتصادی ایران که در زمینه های خدماتی، تولیدی و صنعتی فعالیت دارند، نقش مهمی را در ایجاد اشتغال، سرمایهگذاری و کارآفرینی ایفا میکنند.
تاکنون در ایران الگوی مشخص و واحدی از نظر تعیین ابعاد و اندازه بنگاه های ایران وجود نداشته است ولی می توان با ارزیابی شاخص های زیر بنگاه های موجود در ایران را به کوچک، متوسط و بزرگ دسته بندی نمود، تعدادی از این شاخص ها عبارتند از؛ تعداد کارکنان، میزان سرمایه، ارزش دارایی، میزان فروش سالیانه، نوع مالکیت.
بعنوان مثال؛ بنگاههای کوچک (مانند کارگاه آهنگری) با سرمایه کم و مدت زمان کوتاه که بیش از شش ماه زمان نمیبرد راهاندازی شده و به سرعت به ثمر میرسند.
- بنگاههای کوچک اقتصادی ( مانند کارگاه آهنگری ) برای شروع هر فعالیت اقتصادی نیازی به مکان بزرگ و سرمایه هنگفتی ندارند و می توانند با نیروی کم (حداقل ۲ و حداکثر ۱۵ نفر) و با دریافت تسهیلات کوچک کار خود را آغاز نمایند.
- بنگاههای متوسط اقتصادی ( مانند کارخانه کوچک تولید ورق و پروفیل فلزی) نیازمند چند برابر سرمایه ایجاد بنگاه های کوچک بوده و برای راهاندازی نیز به زمانی بین یک تا دو سال نیاز دارند. تعداد کارگران مورد نیاز برای این کارگاهها نیز از حداقل ۱۵ نفر تا حداکثر۱۰۰ نفر کفایت میکند.
- بنگاههای بزرگ اقتصادی ( مانند کارخانه تولید انواع خودرو ) وضعیتش با دو بنگاه دیگر کاملا متفاوت است. در این بنگاه ها به همه نوع متخصص از کارگر ساده گرفته در رشتههای مختلف تا کارگران نیمه ماهر و ماهر نیاز است. تعداد زیادی از کارکنان در آنجا مشغول به کار می شوند و سرمایه بسیار زیادی را میطلبد و به طور معمول برای کارها برنامه دراز مدتی پیشبینی میشود.
نقش بنگاه های اقتصادی کوچک و متوسط در اقتصاد ایران
بنگاههای کوچک و متوسط (SME (Small and Medium Enterprises نهادهای محدود اقتصادی هستند که از طریق انباشت منابع مالی خرد، کارآفرینی نموده و ضمن پیوند با صنایع، زمینههای رشد و توسعه اقتصادی، اشتغال، تولید ثروت، کاهش فقر و تحول در صادرات را فراهم میآورند.
غالبا ایدههای کارآفرینی در بستر بنگاههای کوچک و متوسط رشد و گسترش پیدا می کنند و این بنگاهها قادرند ضمن تجمیع پس انداز های پراکنده در اقتصاد، زمینههای تزریق منابع مالی خرد را به تولید فراهم کنند.
ایجاد و حمایت از بنگاههای کوچک و متوسط، یکی از ارکان مهم توسعه اقتصادی کشورهاست و دارای نقش حیاتی است. به همین دلیل دولتها برای حمایت از SMEها، بستههای حمایتی را طراحی و ارائه میدهند که در ادامه این مقاله به آن اشاره می شود.
وضعیت فعلی تامین مالی بنگاه های اقتصادی ایران
متداول است که صاحبان بنگاه ها، درصدی از سرمایه مورد نیاز تاسیس را خودشان و مابقی سرمایه را نیز توسط موسسات مالی و اعتباری تامین میکنند. ولی در شرایط فعلی، بنگاه های اقتصادی ایران از حمایت موسسات مالی برخوردار نبوده و در وضعیت خوبی به سر نمیبرند.
نرخ بالای سود بانکی، سرمایههای مردم را برای دریافت سود بیشتر و ریسک کمتر به سمت سپردهگذاری در بانکها کشانیده و انگیزه ایی برای ایجاد کار و کارآفرینی بوجود نخواهد آورد.
براساس آمارهای موجود، از بین حدود ۶۰ هزار بنگاه اقتصادی فعال ایران( شامل؛ خصوصی ، نیمه خصوصی، تعاونی و دولتی) نزدیک به ۶۰۰ بنگاه اقتصادی در بورس اوراق بهادار و یا بورس کالا پذیرفته شده اند که ضمن برخورداری از حمایت های دولتی با یکی از روش های موجود در بورس، تامین مالی می شوند.
این بنگاه ها در حدود ۱% از کل بنگاه های اقتصادی ایران را شامل شده و به جز بهره گیری از تسهیلات بانکی از ابزارهای تامین مالی نیز استفاده می نمایند که عبارتند از؛ قراردادهای سلف، اوراق سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی، صندوقهای سرمایه گذاری کالایی، صندوقهای سرمایه گذاری ارزی، خرید دین، فورفیتینگ، اوراق مشتقه کالایی .
بعبارتی، برای ۹۹% باقیمانده بنگاه های ایران، چاره ایی اندیشیده نشده و راهی جز تامین مالی از بانک ها و موسسات مالی ندارند و این موسسات مالی نیز پاسخگوی نیازهای این دسته از بنگاه ها نمی باشند و از طرفی ابزارهای نوین تامین مالی نیز برای آن ها طراحی، تدوین و عملیاتی نشده است.
همچنین حمایت دولت از بنگاه های اقتصادی وابسته به خود، عقب ماندگی بازار مالی نسبت به بازار مالی دنیا، عدم بهره گیری از ابزارهای نوین تامین مالی و عدم حمایت بانک ها و موسسات اعتباری را می توان از دلایل عمده وضعیت ناخوشایند فعلی بنگاههای اقتصادی کوچک و متوسط ایران نام برد.
بخش دوم
راه کارهای تامین مالی و حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط
براساس گزارش پژوهشی مجلس « مشکل دریافت تسهیلات از بانک ها » اصلی ترین مشکل تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط معرفی شده و همچنین به شکاف مالی بین بنگاه های کوچک، متوسط و بزرگ در بانکها و بازارهای مالی نیز اشاره شده است. وجود این شکاف، رشد و گسترش بنگاه های کوچک و متوسط را در کشور دچار مشکل میکند و باعث میشود تا فقط بنگاه های بزرگ در بازار باقی بمانند.
بنگاه های بزرگ هم به دلیل عدم انعطاف پذیری در برابر شوکهای اقتصادی، تاثیر نامناسبی را در فضای کسبوکار می گذارند ولی بنگاه های کوچک و متوسط در فضای کسبوکار کشور، انعطافپذیری مناسبی را در برابر شوکهای اقتصادی از خود نشان می دهند.
اولین قدم برای پرداختن به مشکل تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط، داشتن اطلاعاتی از وضعیت مالی بنگاه های کوچک و متوسط است. متاسفانه در کشور چنین اطلاعاتی وجود ندارد و روشهایی نیز برای رصد جریان مالی این بنگاه ها تدوین نشده است از طرف دیگر ساختار هدفمند و یکپارچه ایی نیز برای حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط وجود ندارد.
سازمانهایی بهصورت مجزا و زیر نظر وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت (صمت)، وزارتخانه تعاون، کار و رفاه اجتماعی و وزارتخانه جهادکشاورزی به ارائه خدماتی به بنگاه های کوچک و متوسط مشغولند و از این میان، سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی و صندوق ضمانت سرمایهگذاری بنگاه های کوچک، اصلیترین سازمانهای حمایتگر بنگاه های کوچک و متوسط در کشور می باشند.
در صورتیکه بخواهیم از تجربه موفق سایر کشورها به منظور حمایت مالی از بنگاه های کوچک و متوسط استفاده نماییم بسته های حمایتی توصیه شده در گزارشOECD (سازمان بین المللی همکاری و توسعه اقتصادی) می تواند بهترین الگو باشد.
مهمترین بسته های حمایتی عبارتند از؛
- ارائه تسهیلات با ضمانت دولت ، که در کشورهایی چون آمریکا، انگلستان، ترکیه، تایلند، سوئیس، سوئد، اسپانیا، اسلوونی، اسلواکی، صربستان، روسیه، پرتغال، نروژ، هلند، مکزیک، کرهجنوبی، ایتالیا، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، دانمارک، جمهوری چک، کلمبیا، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش بهکار گرفته شده است.
- ارائه تضمینهای ویژه و وام برای شروع فعالیت بنگاه های کوچک و متوسط، که در کشورهای اتریش، کانادا، دانمارک، مکزیک، هلند، صربستان و انگلستان استفاده شده است.
- ارائه تضمینهای دولتی برای صادرات کالا و خدمات،که در کشورهای سوئد، اسپانیا، نیوزیلند، هلند، کرهجنوبی، مجارستان، فنلاند، دانمارک، جمهوریچک، کلمبیا، کانادا، بلژیک و اتریش از آن استفاده شده است.
- اعطای وام دولتی، که کشورهای انگلستان، ترکیه، سوئد، اسپانیا، اسلوونی، اسلواکی، صربستان، پرتغال، نروژ، کرهجنوبی، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، جمهوری چک، کلمبیا، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش از این روش استفاده کردهاند.
- پرداخت یارانه به منظور مقابله با تغییرات نرخ بهره، که کشورهای انگلستان، ترکیه، اسپانیا، روسیه، پرتغال، مجارستان، یونان و اتریش از این نوع بسته حمایتی استفاده کردهاند.
- سرمایهگذاری، پشتیبانی کسبوکار و تامین مالی مشترک بین دولت و بنگاه های کوچک و متوسط، که در کشورهای نیوزیلند، انگلستان، ترکیه، سوئد، اسپانیا، پرتغال، نروژ، هلند، مکزیک، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، دانمارک، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش از این توصیهها بهره گرفتهاند.
- ایجاد بانکهای ویژه بنگاه های کوچک و متوسط، که در کشورهای جمهوری چک، فرانسه، پرتغال، روسیه و انگلستان از این توصیهها بهره گرفتهاند.
- توصیه های کسبوکار و مشاوره های مربوطه، که در کشورهای اتریش، کلمبیا، دانمارک، فنلاند، هلند، نیوزیلند و سوئد از این توصیهها بهره گرفتهاند.
- معافیت یا تعویق در پرداخت مالیات، که در کشورهای بلژیک، فنلاند، ایتالیا، نیوزیلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و ترکیه از این روش استفاده شده است.
- واسطهگری اعتباری بین بنگاه های کوچک و متوسط و بانک، که در کشورهای بلژیک، فرانسه، ایرلند، نیوزیلند و اسپانیا از این روش استفاده میشود.
بهترین روش برای بهبود وضعیت بنگاه های کوچک و متوسط در شرایط فعلی
در شرایطی که کشور با بیکاری و رکود مواجه است بهترین روش توجه به بنگاه های کوچک و متوسط بعنوان محور اصلی تولید و ایجاد فرصتهای شغلی بعلاوه تدوین استراتژی توسعه بنگاهها بصورت موثر و کارا می باشد.
در شرایط فعلی، عمده ترین روش تامین مالی بر دوش بانکها است در صورتی که بانکها میتوانند روشها و ابزارهایی را در ارائه خدمات غیر اعتباری به بنگاه های کوچک و متوسط و در کنار اعطای تسهیلات اختصاص دهند. از جمله این خدمات غیر اعتباری، قراردادهای متقابل خرید کالا و خدمات و ارائه خدمات مشاورهای است که میتواند در کاهش ریسک اعطای اعتبار به بنگاه های کوچک و متوسط تاثیرگذار باشد.
بانکها می توانند با رتبهبندی اعتباری داخلی برای تعیین اعتباری ریسک بنگاه ها به برآوردی از احتمال ورشکستگی و زیان حاصل از نکول هر وام اعطا شده دست پیدا کنند و وزن ریسک آن را با توجه به مدلهای پیشنهادشده، تعیین و تأمین مالی این بخش مهم از اقتصاد را تسهیل کنند.
سه شاخص موجود برای ارزیابی اعتباری ریسک و محاسبه کفایت سرمایه بنگاه ها عبارتند از؛
- احتمال نکول
- زیان حاصل از نکول
- دارایی در معرض ریسک
درصورتی که بانک ها به منابع مالی اختصاص یافته به بنگاه های کوچک و متوسط به صورت اعتبارات خرد نگاه نمایند (یعنی مانند تسهیلاتی که به بنگاه های بزرگ اختصاص مییابد برخورد نشود) ارائه وامهای خرد در پرتفوی اعتبارات خرد قرار گرفته و میتواند به بهبود کفایت سرمایه بانکها منجر شود. از این رو اعطای تسهیلات به این بنگاهها علاوه بر تسهیل دسترسی بنگاهها به منابع مالی برای بانکها نیز جذاب خواهد بود.
از طرفی، فعالان اقتصادی کشور معتقدند که تامین مالی بنگاه های اقتصادی اولین و تنها مشکل بخش تولید محسوب نمی شود بلکه مشکل اصلی می تواند نبود برنامه در واحد های تولیدی و نبود واحدهای بازاریابی باشد.
در حال حاضر شبکه های تولید و بازار در یک مسیر قرار ندارند و در صورتیکه این دو شبکه روی یک مسیر قرار گیرند ضمن ایجاد همافزایی به تکمیل زنجیره تولید و توزیع نیز کمک می نماید.
طراحی، تدوین و اجرای برنامه های موثر به منظور شناخت بازار (یعنی کدام کالا در کدام واحد تولیدی، تولید میشود؟ برنامه تولید چیست؟ حجم، کیفیت و خدمات این کالا به چه صورت است؟ چگونه توزیع می شود؟) در کنار تامین منابع مالی، دو عامل موثر در جان گرفتن بنگاه های کوچک و متوسط می باشد.
وقتی بتوان در سراسر کشور و با کمک سازمان ها، اتحادیهها، اتاق اصناف و …. بازار را در کنار تولید قرار داد و تولید نیز بهطور منسجم در کنار شبکه توزیع قرار گیرد در اینصورت می توان با « ایجاد یک برند» و « استفاده از مزیت اصناف و فروشگاه های زنجیرهای» رونق را در بازار ایجاد نمود.
سخن پایانی، با حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط بسیاری از این بنگاهها از عرصه فعالیت خارج نشده و سرمایه این واحدها به سمت دلالیهای غیرمولد هدایت نمی شود.
محمدرضا مالکی
کارشناسی ارشد مدیریت کسب و کار ( گرایش مالی)
برای دریافت مشاوره تلفنی در زمینه امور مالی و تامین سرمایه و نقدینگی شرکت ها اینجا کلیک کنید